Prawo do zachowku jest jednym z najważniejszych uprawnień wynikających z prawa spadkowego, zapewniając ochronę najbliższych krewnych zmarłego przed całkowitym pominięciem ich w podziale majątku. W tym artykule przyjrzymy się szczegółowo, komu należy się zachowek, jakie warunki należy spełnić, aby móc się o niego ubiegać, oraz jakie są zasady obliczania jego wysokości.
Artykuł powstał we współpracy z Kancelarią Adwokacką Małgorzaty Wielgus - Adwokat Lublin
Czym jest zachowek?
Zachowek to instytucja prawa spadkowego, mająca na celu ochronę najbliższych krewnych zmarłego – zwanych uprawnionymi do zachowku – przed całkowitym pominięciem w podziale majątku. Prawo do zachowku działa na wypadek sytuacji, gdy spadkodawca zapisze w testamencie całość swojego majątku osobie spoza kręgu rodzinnego lub tylko wybranym członkom rodziny, pomijając innych najbliższych.
Podstawa prawna zachowku
Zachowek reguluje polski Kodeks Cywilny, a przepisy dotyczące jego przyznania i wyliczenia znajdują się w Art. 991–1011 Kodeksu Cywilnego. Przepisy te precyzyjnie określają, komu przysługuje zachowek oraz w jakich przypadkach i w jakiej wysokości można się go domagać.
Komu przysługuje zachowek?
Prawo do zachowku przysługuje najbliższym krewnym spadkodawcy, o ile nie zostali skutecznie wydziedziczeni w testamencie lub nie uznano ich za niegodnych dziedziczenia. W szczególności prawo do zachowku przysługuje:
- zstępnym, czyli dzieciom, wnukom i prawnukom spadkodawcy;
- małżonkowi, który pozostawał w związku małżeńskim ze spadkodawcą w chwili jego śmierci;
- rodzicom spadkodawcy, pod warunkiem, że nie posiadał on zstępnych.
Wyjątki i szczególne sytuacje
Istnieją sytuacje, w których osoby uprawnione do zachowku mogą być go pozbawione. Przykładem jest wydziedziczenie, które może nastąpić z powodu rażącego naruszenia obowiązków rodzinnych przez uprawnionego, takich jak przemoc lub uporczywe działanie na szkodę spadkodawcy.
Zachowek przysługuje tylko osobom uprawnionym, które nie zostały uznane za niegodne dziedziczenia i które nie odrzuciły spadku.
W jakim terminie można domagać się zachowku?
Uprawnieni do zachowku mogą dochodzić wypłaty zachowku w terminie 5 lat od chwili ogłoszenia testamentu. Termin ten liczy się od momentu, kiedy majątek spadkowy zostaje otwarty – czyli od chwili śmierci spadkodawcy.
Przedawnienie zachowku oznacza, że po upływie tego terminu osoba uprawniona nie może już skutecznie ubiegać się o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku.
Kiedy można liczyć na odroczenie terminu płatności zachowku?
W określonych sytuacjach istnieje możliwość odroczenia terminu płatności zachowku. Sąd, na wniosek spadkobiercy, może odroczyć termin wypłaty zachowku lub rozłożyć go na raty, uwzględniając sytuację materialną stron. Jest to istotne, zwłaszcza gdy zaspokojenie roszczenia mogłoby znacząco obciążyć majątek spadkobiercy.
Zachowek a testament
Zachowek jest przyznawany również wtedy, gdy spadkodawca pozostawił testament, w którym pominięto najbliższych krewnych, którzy normalnie dziedziczyliby ustawowo.
Testament, mimo że jest wyrazem woli spadkodawcy, nie może pozbawić uprawnionych prawa do zachowku, o ile nie zostali oni wydziedziczeni lub uznani za niegodnych dziedziczenia.
Zachowek a dziedziczenie ustawowe
W przypadku dziedziczenia ustawowego zachowek nie występuje – majątek jest dzielony pomiędzy uprawnionych według ustawowych zasad, co oznacza, że każda uprawniona osoba otrzymuje należną część.
Zachowek staje się istotny, gdy spadkodawca zapisał majątek innym osobom niż uprawnieni do dziedziczenia ustawowego, a ustawowi spadkobiercy zostali pominięci lub otrzymali zbyt mało.
Zachowek a darowizna
Darowizny dokonane za życia spadkodawcy mogą mieć wpływ na wartość zachowku. Jeśli spadkodawca przekazał znaczne części swojego majątku w formie darowizn, zachowek dla uprawnionych będzie odpowiednio pomniejszony o wartość tych darowizn.
Uwzględnienie darowizn przy obliczaniu zachowku może znacząco obniżyć wypłaty zachowku, które przysługują najbliższym krewnym zmarłego.
Ile wynosi zachowek?
Zachowek wynosi odpowiednią część wartości udziału spadkowego, która przysługuje danej osobie, gdyby dziedziczyła ustawowo.
Co do zasady:
- Połowa wartości udziału spadkowego przysługuje osobom pełnoletnim i zdolnym do pracy.
- Dwie trzecie wartości udziału spadkowego przysługuje osobom trwale niezdolnym do pracy, małoletnim dzieciom zmarłego oraz małżonkowi trwale niezdolnemu do pracy.
Jak obliczyć wysokość zachowku?
Obliczenie wysokości zachowku polega na ustaleniu, jaka byłaby wartość udziału spadkowego danej osoby, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego. Następnie tę wartość mnoży się przez połowę lub dwie trzecie, w zależności od sytuacji osobistej uprawnionego.
Na przykład, jeżeli spadkobiercą jest małoletnie dziecko spadkodawcy, zachowek wynosi dwie trzecie wartości przypadającego mu udziału spadkowego.
Przykłady obliczeń zachowku
Załóżmy, czysto hipotetycznie, że wartość całego spadku to 600 000 PLN. Wartość udziału spadkowego przypadającego na każdego spadkobiercę, to 200 000 PLN. Skoro wysokość zachowku to 1/2 wartości udziału spadkowego (w przypadku osoby pełnoletniej i zdolnej do pracy), to wysokość roszczenia o zachowek wynosi 100 000 PLN (1/2 z 200 000).
Czym jest substrat zachowku?
Substrat zachowku to podstawa obliczenia zachowku. Jest to tzw. czysta wartość spadku, czyli wartość majątku spadkowego po odjęciu długów spadkowych oraz wartości darowizn uczynionych przez spadkodawcę na rzecz uprawnionych do zachowku.
W obliczeniu substratu zachowku uwzględnia się wszelkie składniki majątkowe, które były własnością spadkodawcy w chwili śmierci.
Ubieganie się o zachowek
Osoba uprawniona do zachowku powinna wystąpić do spadkobierców z żądaniem zapłaty sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku. W przypadku, gdy spadkobiercy nie wyrażają zgody na zapłatę zachowku, uprawniony ma prawo dochodzić wypłaty zachowku na drodze sądowej.
Ważne jest, aby zachowek był ujęty w formie aktu notarialnego lub w inny sposób dokumentowany, aby uniknąć późniejszych sporów.
Przedawnienie zachowku
Prawo do zachowku przedawnia się po upływie 5 lat od momentu otwarcia spadku, czyli od śmierci spadkodawcy. Warto pamiętać, że po upływie tego terminu sąd nie uzna roszczenia o zachowek, co oznacza, że uprawniony traci prawo do ubiegania się o zapłatę. Warto więc działać bez zwłoki i jeśli zachodzi potrzeba, dochodzić wypłaty zachowku.
Jak uniknąć płacenia zachowku?
Spadkodawcy, którzy chcieliby przekazać cały majątek wybranym osobom, mogą w niektórych przypadkach wyłączyć zachowek dla wybranych członków rodziny, dokonując wydziedziczenia w testamencie. Wydziedziczenie to pozbawienie prawa do zachowku, które musi być jednak dobrze uzasadnione, np. w przypadku konfliktów rodzinnych lub innych ważnych przyczyn.
Spadkodawca ma również prawo uczynić zapis windykacyjny, który pozwala na przekazanie określonego majątku wybranej osobie, jednak to również nie wyklucza obowiązku pokrycia zachowku dla najbliższych.
Podsumowanie
Prawo do zachowku to istotny mechanizm ochrony najbliższych krewnych zmarłego, którzy zostali pominięci lub częściowo pozbawieni udziału w spadku. Komu należy się zachowek? Prawo do zachowku przysługuje dzieciom, małżonkowi oraz rodzicom zmarłego, jeśli nie uzyskali należnej części majątku w wyniku testamentu lub darowizn.
Obliczanie zachowku zależy od czystej wartości spadku, sytuacji osobistej uprawnionego oraz przyznanych darowizn. Przedawnienie zachowku i możliwość wydziedziczenia to natomiast kwestie, które warto znać i rozważyć przy planowaniu spadku.
Zachowek jest więc instrumentem zabezpieczającym sprawiedliwy podział majątku w sytuacji, gdy wola spadkodawcy odbiega od zasad ustawowego dziedziczenia.
